อำนาจของสถานการณ์

อำนาจของสถานการณ์

                                                                                                       พิชาย  รัตนดิลก ณ ภูเก็ต   

            แม้ด้านหนึ่งมนุษย์จะมีเจตจำนงเสรี  สามารถตัดสินใจกระทำการทางสังคม ตามเจตนารมณ์ของตนเอง   แต่อีกด้านหนึ่งมนุษย์ต้องเผชิญหน้ากับพลังอำนาจของสถานการณ์ที่ทำให้ทางเลือกของพวกเขาต้องถูกจำกัด

          การกระทำทางสังคมของมนุษย์ที่อยู่บนพื้นฐานของเจตจำนงเสรีมีอย่างน้อยสี่แนวทาง คือ 

          แนวทางแรก   มนุษย์กระทำทางสังคมโดยยึดหลักการพื้นฐานที่ตนเองเชื่อว่าเป็นความจริงและเป็นความดีในตัวของมันเอง   เช่น  นายเสรี ไทยแท้ เชื่อว่าประชาธิปไตยเป็นหลักการที่ดีโดยตัวของมันเอง เมื่อผู้ใดมาทำลายประชาธิปไตย นายเสรีจะคัดค้านอย่างแข็งขัน          

         แนวทางที่สอง มนุษย์เลือกไม่กระทำอย่างหนึ่งอย่างใด โดยเชื่อว่าหลักการพื้นฐานของสิ่งนั้นเป็นสิ่งที่ไม่ดีในตัวมันเอง  เช่น  นายอุดร  ชัชนิน  เชื่อว่าการเลี่ยงกฎหมายโดยหลักการแล้วเป็นสิ่งที่ไม่ดี    นายอุดร ก็จะไม่เลี่ยงกฎหมาย    หรือ  ผู้สมัครรับเลือกตั้งบางคน ไม่ซื้อเสียงชาวบ้าน เพราะเชื่อว่าการซื้อเสียงเป็นสิ่งที่ไม่ดี

         การกระทำหรือไม่กระทำทางสังคมใดๆของมนุษย์ตามแนวทางทั้งสองนี้จึงเป็นไปตามจิตใต้สำนึกที่ชี้นำการปฏิบัติ  บางครั้งเราเรียกว่าเป็นการกระทำด้วย “ใจ”

            แนวทางที่สาม  มนุษย์กระทำทางสังคมโดยประเมินผลกระทบที่อาจเกิดขึ้นในอนาคต  

หากมนุษย์ประเมินว่าการกระทำของเขาเป็นผลบวกต่อผลประโยชน์ของตนเอง  ต่อสิ่งที่ตนเองยึดถือหรือให้คุณค่า   และต่อบุคคลหรือสถาบันที่ตนเองให้ความเคารพนับถือ พวกเขาย่อมกระทำสิ่งนั้น  

           นายมารร้าย ทำลายไทย  ยอมสังกัดพรรคการเมืองหนึ่ง เพราะประเมินแล้วว่าพรรคการเมืองนั้นจะจ่ายเงินสนับสนุนตนเองในการเลือกตั้ง และทำให้ตนเองมีโอกาสได้รับชัยชนะในการเลือกตั้ง   เป็นตัวอย่างของการประเมินการกระทำที่เขาคาดว่าเป็นผลบวกต่อผลประโยชน์ตนเอง    หรือการที่นายประชา   รักธิปไตย  รณรงค์ให้ประชาชนและพลังเงียบไปใช้สิทธิเลือกตั้ง เพราะประเมินว่า การกระทำของตนเป็นผลบวกต่อหลักการประชาธิปไตยที่ตนเองยึดถือ

            แนวทางที่สี่   การกระทำใดๆที่ปัจเจกชนประเมินว่ามีผลกระทบทางลบต่อผลประโยชน์ ของตนเอง  ต่อบุคคลและสถาบันที่ตนเองยึดถือ บุคคลย่อมที่จะหลีกเลี่ยงการกระทำดังกล่าว    เช่น หัวหน้าพรรคการเมืองหนึ่งประเมินว่า การดีเบตเป็นผลลบต่อคะแนนเสียงของตนเองและพรรคที่สังกัด  จึงไม่ยอมเข้าร่วมการดีเบต    

          การประเมินผลที่คาดว่าจะเกิดขึ้นทั้งทางบวกและทางลบ ก่อนที่จะลงมือปฏิบัติ  เป็นการกระทำที่อยู่ภายใต้ส่วนที่เป็นจิตสำนึก  หรือ เรียกง่ายๆว่า เป็นการกระทำของ “สมอง” 

          อย่างไรก็ตามมีการกระทำทางสังคมจำนวนมากที่ไม่ได้เป็นไปตามเจตจำนงเสรีของ “ใจ” และ เหตุผลของ “สมอง” ของผู้กระทำการ    แต่กลับถูกผลักดันด้วยพลังอำนาจของสถานการณ์

           สถานการณ์บางเรื่องกดดันให้มนุษย์ต้องละทิ้งหลักการที่ตนเองยึดมั่น   เช่น ผู้สมัครรับเลือกตั้งบางคน ตลอดระยะเวลาที่หาเสียงยึดมั่นว่าจะไม่ซื้อเสียงอย่างเด็ดขาด  ปรากฎว่าเมื่อถึงปลายฤดูหาเสียงมีคะแนนเป็นรองฝ่ายคู่แข่งเพียงเล็กน้อย  และทีมงานที่ช่วยหาเสียงประเมินแล้วว่า หากซื้อเสียงเพียงไม่กี่คะแนนก็จะชนะการเลือกตั้งอย่างแน่นอน   ภายใต้แรงกดดันเช่นนี้  ผู้สมัครส.ส. คนนี้จะทำอย่างไร   

มนุษย์โดยทั่วไปจะต้องเผชิญหน้ากับแรงกดดันจากสถานการณ์อยู่เสมอ  และบ่อยครั้งที่มนุษย์ต้อง “ใจสลาย” จากอำนาจของสถานการณ์

           พลังของสถานการณ์ไม่เพียงแต่จะคุกคาม “ใจ” เท่านั้น  ยังส่งอิทธิพลต่อ “สมอง” อีกด้วย    ในหลายโอกาสเมื่อมนุษย์ถูกสถานการณ์กดดัน ทำให้ไม่อาจประเมินได้ว่าผลสืบเนื่องที่เกิดขึ้นจากการเลือก หรือไม่เลือกกระทำอย่างใดอย่างหนึ่ง   จะเป็นผลเชิงบวกหรือเชิงลบต่อผลประโยชน์ของตนเอง หรือต่อสิ่งที่ตนเองให้คุณค่า  

กล่าวง่ายๆคือ มนุษย์ไม่รู้ว่าการกระทำอย่างใดอย่างหนึ่งของตนเอง จะส่งผลอย่างไรในอนาคต   ทำให้บางครั้งมนุษย์จึงกระทำในสิ่งที่ทำให้เกิดผลกระทบทางลบ  แต่ไม่กระทำในสิ่งที่ส่งผลทางบวก     

ยิ่งไปกว่านั้นในสถานการณ์บางอย่าง มนุษย์ถูกกดดันให้เลือกทางเลือกที่ปราศจากผลทางบวก   ไม่ว่าจะเลือกทางใด ต่างก็ส่งผลกระทบทางลบทั้งสิ้น   ตกอยู่ในภาวะกลืนไม่เข้าคายไม่ออก    สถานการณ์เช่นนี้ทำให้มนุษย์ “สมองสับสน เหตุผลสั่นคลอน”

สถานการณ์ของสังคมไทยในปัจจุบันและอนาคตถัดจากนี้ไปอีก 2-3 ปี จะเป็นพลังกดดันที่อาจทำให้คนไทยจำนวนมากตกอยู่ในภาวะ ทั้ง  “ใจสลายและสมองสับสน” ควบคู่กันไป การกระทำและพฤติกรรมที่แปลกประหลาดหลายอย่างของบุคคลและกลุ่มคนที่ไม่เคยเกิดขึ้นมาก่อนในสังคมไทยก็อาจเกิดขึ้นได้นับจากนี้ไป    

  จะมีก็เพียง พลังของสติ  ปัญญา และความอดกลั้น เท่านั้น ที่จะต่อสู้กับอำนาจของสถานการณ์เช่นนี้ได้